Een toekomst voor het verleden

Graduation work by Eline van Bemmel.

Fort Honswijk is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Wat het fort uniek maakt is dat het het grootste torenfort in Nederland is en dat het nog geen toekomstige functie heeft gekregen. Tot nu toe was Defensie de beheerder van het terrein, maar werd er verder niet veel mee gedaan. Zonde natuurlijk, want wat is er nou leuker om rond te struinen op zo’n spannend terrein en ook nog eens unieke bouwwerken te kunnen bezichtigen?

Achtergrond

Oorlogserfgoed heeft mij altijd al geboeid. Tijdens mijn BSc thesis heb ik een ontwerp gemaakt voor het Werk aan de Groeneweg, een stuk grond met opvallend veel (verborgen) bunkers. Tijdens mijn stage bij Dienst Landelijk Gebied werd ik betrokken bij de projecten waar oud militair erfgoed verkocht moest worden. Fort Honswijk is een van de laatste onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie waarvoor een eigenaar gezocht moest worden. Zo ontstond het idee om mijn MSc thesis te verbinden aan DLG en voor hen op zoek te gaan naar een mogelijke toekomst voor het fort. Om de uitkomsten van de thesis ook in een andere context toe te kunnen passen, heb ik onderzoek gedaan naar wat er in het algemeen internationaal en nationaal gedaan wordt met oorlogserfgoed (adaptief hergebruik) en hoe je hier het beste mee om kunt gaan.

Voor Fort Honswijk was al in het Pact van Rijnauwen (2008) vastgelegd dat het herstemd zou gaan worden op basis van privaat initiatief. Maar toch wilde de provincie en gemeenten wat voorwaarden voor de verkoop formuleren; het fort moest een trekker worden met sociale functies, terwijl er aandacht wordt besteed aan natuur- en cultuurwaarden, en het moet een belangrijke economische pijler worden voor duurzame ontwikkeling in het hele gebied. Een hele mond vol dus.

De teaser: In principe kun je het fort kopen met 1 euro!

Maar… er is veel onderhoud nodig, dus je hebt wel een zak met geld nodig.

Het fort

Fort Honswijk is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In Nederland kunnen meerdere soorten verdedigingssystemen gevonden worden. De oudste verdedigingslinie is de Romeinse limes en later zijn er forten en kastelen ontworpen. De Oude Hollandse Waterlinie is ontworpen in de 17e en 18e eeuw om Holland te beschermen, maar de stad Utrecht was hier nog niet bij inbegrepen, dus later werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie ontwikkeld, waar Fort Honswijk een onderdeel van was. De Hollandse Waterlinie bestond uit verschillende aspecten, zoals een inundatie-systeem. Land werd onder water gezet om Holland de beschermen tegen vijandelijke troepen. Ook beplanting werd gebruikt als een defensiemechanisme. Fort Honswijk is gebouwd in de jaren 1841-1848 om het Lekacces te beschermen en een van de grotere en een kleinere inundatiesluis. Het belangrijkste element van Fort Honswijk is de toren. De uitvinding van artillerie met een getrokken loop was het einde van de torenforten; ze waren erg kwetsbaar, makkelijke doelen en hadden hun defensieve kracht verloren in enkele jaren. Fort Honswijk is het grootste torenfort in Nederland.

Fort Honswijk is opgenomen in het beleidskader van Panorama Krayenhoff en Nota Belvedére. In beide beleidskaders is aandacht besteed aan de Hollandse Waterlinie. Het gevolg hiervan is dat de renovatie van de Waterlinie opnieuw op de agenda van veel provincies en gemeentes is gezet. Een lijst van eisen is opgesteld door DLG en andere partijen in een workshop. Een paar van deze eisen zijn:

• De nieuwe functie moet iets toevoegen aan het fort.

• Het terrein publiek moet publiekelijk toegankelijk zijn.

• De functie mag geen verkeer aantrekkende werking hebben.

• Er moet één kopende partij zijn (ook al kan het fort gebruikt worden voor verschillende projecten).

• Parkeren moet plaatsvinden op het fort.

• De wal rond het fort moet hersteld worden.

Er zijn wat limiterend factoren aan het ontwerp, naast de lijst van eisen van DLG. Deze factoren zijn flora- en fauna restricties. De vleermuispopulatie die op het fort leeft heeft speciale aandacht nodig maar de resultaten van een heleboel data over vleermuizen en forten maken duidelijk dat er nog steeds veel dingen mogelijk zijn en dat vleermuizen niet gezien moeten worden als limiterende factor maar als kans.

Het theoretisch kader legt het concept cultureel erfgoed en haar toekomst uit. ‘De betekenis en het belang van ons gebouwde erfgoed veranderd continu over de afgelopen jaren en politiek voor behoud is ontwikkeld.’ (Gazaneo 2003, p.411) De economische crisis zorgt ervoor dat we meer creatief moeten zijn in het vinden van nieuwe middelen voor het behoud van cultureel erfgoed. De regering is minder betrokken en heeft subsidies gereduceerd. ‘De erfgoedsector zal daarom moeten doorgaan om zijn echte waarde te laten zien op het gebied van verantwoord beheer, expert reparatiewerk en slimme manieren om aan te passen aan die nieuwe situatie.’ (Janssen 2012) Verder wordt het concept van adaptief hergebruik uitgelegd als het proces van het hergebruiken van een gebouw of een oude plek met als doel iets anders dan waarvoor het oorspronkelijk was ontworpen. Samen met het herontwikkelen van braakliggende terreinen wordt het gezien als de belangrijkste factor in het onderhoud van land en de historische afname van staduitbreiding. Het kan worden gezien als de compromis tussen sloop en monumentenzorg. Er zijn vijf redenen voor het implementeren van adaptief hergebruik die genoemd worden door Latham (2000):

(1) het gebouw heeft archeologische waarde,

(2) het gebouw is horizonvervuiling of biedt een culturele bijdrage,

(3) het gebouw heeft economische waarde,

(4) het gebouw heeft een functionele waarde, of

(5) het gebouw kan aan een psychologische behoefte voldoen.

Modernisatie van forten kan plaatsvinden door het veranderen van functies en door de forten meer duurzaam te maken door het gebruik van duurzame energiebronnen. (Weijschede et al. 2006)

Het fort ligt in een gebied dat ‘het Eiland van Schalkwijk’ wordt genoemd, wat ligt ten zuidoosten van de stad Utrecht, aan de rivier de Lek. Het omringende landschap heeft sterke landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten en van origine een sterke landbouwidentiteit. Het fort ligt in een rivierlandschap, dat gekenmerkt wordt door oeverwallen, kommen, dijken en stroomruggen. Kaartanalyse maakte duidelijk dat water een belangrijk aspect is in het gebied, net zoals toen de Hollandse Waterlinie nog in werking was.

De locatie van Fort Honswijk in Nederland en een luchtfoto van het gebied.

Case studies zijn gedaan om inzicht te krijgen in wat er al gedaan is op het gebied van het herontwerpen van cultureel erfgoed objecten of forten. Aspecten die interessant waren en die gebruikt konden worden terwijl er ontworpen werd zijn om de nationale (en internationale) zichtbaarheid te versterken en om een ontwerp te maken voor een langere tijdspanne. Verder wordt een connectie met belangrijke infrastructuur aangeraden en om het gehele jaar door activiteiten te organiseren. Er moet rekening gehouden worden met dat alles mogelijk kan zijn, zolang het maar bij de plek past. Soms is herontwerp helemaal niet nodig en zijn kleine aanpassingen voldoende om grote verschillen te maken.

De lijst van eisen en de analyse van het fort maken duidelijk dat er tenminste drie onderdelen van het fort herontwerpen moeten worden. De eerste is de hoofdingang, omdat door het herstellen van de fortwal er geen ingang meer zal zijn voor auto’s. Maar in geval van nood en voor de bewoners van het fort is het nodig om een extra ingang te hebben. Deze ingang zal worden vormgegeven als een incisie in de fortwal. Ten tweede is er een extra ingang ten oosten van het fort nodig voor veiligheidsredenen en omdat deze extra ingang waarschijnlijk extra bezoekers zal aantrekken. En ten derde zal er een oplossing gevonden moeten worden voor parkeren op het fort. Maar uit een analyse van het fortterrein is besloten om geen grote parkeerplaats op het fort te maken (alleen een kleine voor bewoners) maar bij de aanlegplaats van het Liniepontje.

Verbeelding van de ontwerpprincipes.

De ontwerpprincipes voor het uiteindelijke ontwerp zijn het resultaat van de analyse van andere forten in Nederland en in het buitenland en een literatuurstudie. Hieruit kan worden geconcludeerd dat het maken van een scheiding in type landschap een veelvoorkomend fenomeen is in oorlogsgeschiedenis en iets dat logisch is op Fort Honswijk. Deze ontwerpprincipes kunnen worden toegepast in de toekomstplannen van andere locaties. In het geval van Fort Honswijk is het terrein verdeeld in een noordelijk en zuidelijk deel. Dit principe is ook toegepast in de andere ontwerpprincipes; een verdeling in functie tussen het noordelijke en zuidelijke deel en een verdeling in beplanting tussen het noordelijke en het zuidelijke deel. Het laatste ontwerpprincipe is om een verbinding te maken met het aspect water, omdat dit een belangrijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Fort Honswijk en de Hollandse Waterlinie. Fort Honswijk ligt op een unieke locatie langs de rivier de Lek; waarom zou je geen gebruik maken van deze locatie? Dit is gedaan door het maken van een waterkant met het karakter van de Hollandse Waterlinie, met beton en een grondgedekte beschutting.

Plankaart Fort Honswijk.

Het antwoord op de hoofdvraag wat het belangrijkste is bij de herbestemming van oorlogserfgoed is om uit te vinden wat het object uniek maakt. In het geval van Fort Honswijk is dat de locatie langs de rivier de Lek. Verder is het aspect van een verdeling van het terrein goed toe te passen op deze locatie omdat dit in de geschiedenis ook is gebruikt en het het terrein meer geschikt maakt voor verschillende functies. Fort Honswijk zal waarschijnlijk worden gekocht door een combinatie van kopers en gebruikt worden door meerdere functies, omdat dit het meeste geld zal opleveren om het onderhoud van het fort te financieren.

Impressies van Fort Honswijk.

juni 5, 2014