Het zuiverende stadslandschap De Ceuvel, van thesis naar realisatie

Article by Arjen Venema.

Sommige afstudeerprojecten blijven niet alleen papieren ontwerpen, maar worden ook daadwerkelijk gerealiseerd. In 2009 studeerden Pieter Theuws en Mark Wilschut af in Wageningen met ‘Healing Urban Landscapes’, een project waar in Amsterdam-Noord met beplanting vervuilde grond werd gezuiverd. Pieter Theuws kwam uiteindelijk bij DELVA Landscape Architects terecht, die vervolgens een prijsvraag wonnen om het gebied in Amsterdam-Noord ook daadwerkelijk te ontwerpen en te realiseren. TOPOS deed een interview met Pieter Theuws over de weg van masterthesis naar realisatie.

Een interview met Pieter Theuws (DELVA Landscape Architects).

AV: Even terug in de tijd: waar ging je afstudeeronderzoek ook alweer precies over en wat waren je belangrijkste conclusies? PT: “Het afstudeerproject, dat ik samen deed met Mark Wilschut, ging over het zuiveren van de bodem door middel van planten de toepassing daarvan in een stedelijke omgeving. Buiksloterham in Amsterdam-Noord was daarbij een case study waarin dit concept zou kunnen worden toegepast. Buiksloterham is waar de voormalige scheepswerven van Amsterdam lagen, en de grond is er sterk vervuild. De beplanting zou door middel van fytoremediatie van verschillende grassoorten de grond gedeeltelijk kunnen zuiveren, als een aanvulling op traditionele saneringsmethodes waarbij je de grond afgraaft en verplaatst, of bedekt met wegen of bebouwing.

Een van de conclusies van het project was dat de toepassing van fytoremediatie de grootste kans van slagen heeft als de beplanting ook wordt gebruikt voor waterzuivering en de productie van biomassa. We delen de grond in op 3 categorieën: licht, middel en zwaar vervuild. Op de meest vervuilde grond is de beplanting gericht op biomassaproductie, omdat hier meer dan 60 jaar nodig is om de bodem te zuiveren. Hier worden dan wilgen geplant, die in de verbrandingscentrale kunnen worden gebruikt als biomassa. In andere gebieden die minder vervuild zijn kan de beplanting de bodem effectief zuiveren. Zuiveringsgebieden zijn ruig en weelderig, waar de biomassa velden het karakter hebben van een kwekerij. Zo ontstaan verschillende identiteiten in het gebied, als resultaat van verschillende gradaties in bodemvervuiling. Niet alleen de wetenschappelijke kant van welke opstelling zuivert het beste, maar ook de esthetische kant van ‘hoe ziet zo’n biomassa-veld er zo aantrekkelijk mogelijk uit?, worden belicht. Zo wordt de Klaprozenscheg die Amsterdam van buiten de stad binnenkomt doorgetrokken in het plangebied zelf.”

Verschillende snelgroeiende plantsoorten zorgen voor aantrekkelijkheid en een gedeeltelijke bodemzuivering van De Ceuvel. © DELVA Landscape Architects

De aanleiding van dit interview was dat je afstudeerproject (gedeeltelijk) in praktijk wordt gebracht. Op dit moment is de aanleg van de Ceuvel bezig, een vrijplaats voor creatieve industrie in Buiksloterham. Hoe kreeg je dat voor elkaar, of hoe ben je erbij betrokken geraakt? PT: “Eigenlijk gebeurde het bij toeval. Steven Delva van DELVA Landscape Architects, deed met een aantal kunstenaars en architecten mee aan een prijsvraag voor de Ceuvel, dat voor 10 jaar, door de gemeente Amsterdam en bureau Broedplaatsen, ter beschikking is gesteld als broedplaats voor creatieve ondernemers. Het was een zeer uitdagende prijsvraag waar maar twee teams aan meededen, en we wonnen de prijsvraag, samen met Metabolic (een duurzaamheids-adviesbureau) en space & matter (architecten). We besloten om afgedankte woonboten te renoveren en op het land te zetten. Deze ateliers worden voor een groot deel zelfvoorzienend gemaakt. Er is geen riolering en geen gas op het terrein, wel drinkwaterleidingen en elektriciteit die gedeeltelijk wordt opgewekt door zonnepanelen. De wc’s scheiden water en afvalstoffen, die weer in de biovergistingscentrale worden gebruikt om meststoffen te maken. De woonboten staan in een park van zuiverende beplanting. Een verhoogde steiger verbindt alle woonboten, zodat er niet over de vervuilde grond wordt gelopen. Ik was zelf projectleider, dus regelde allerlei zaken: van de kapvergunningen en de bodemonderzoeken tot de flora & faunascan en het onderhoud.”

Het concept voor De Ceuvel waarbij het gebied voor 10 jaar gezuiverd wordt en bebouwd wordt met omgebouwde woonboten © DELVA Landscape Architects, space&matter

De woonboten in een zuiverend landschap met het dek als ruimtelijk element. © DELVA Landscape Architects

AV: Nog even over de beplanting. Eén van de hoofdpunten uit je afstudeeronderzoek was het communiceren van het principe van een ‘helend landschap’ naar de buitenwereld. Zit dat principe ook in het plan dat uiteindelijk werd gerealiseerd? PT: “We hebben bodemonderzoek laten doen waaruit bleek dat op een dergelijk klein terrein als dat van de Ceuvel de vervuiling onderling niet zo sterk verschilde. Het terrein was grotendeels heterogeen verontreinigd met minerale oliën en zware metalen. Enkel een zone die zwaar vervuild was moest worden afgegraven. Deze grond hebben we niet, zoals gebruikelijk, verplaatst naar een gronddepot buiten de stad maar op het terrein zelf gebruikt om een ruimtelijk element te maken. Met betonresten van het terrein is een cirkelvormige sculptuur gemaakt waarin de zwaar vervuilde bodem is ingepakt in worteldoek en ingeplant met wilgen. Het dient als speelobject en podium voor theatervoorstellingen.

Het gebied wordt aangeplant met een basis van 3 soorten zuiverende grassen, die vooral organische vervuiling in de grond afbreken. In zones zijn wilgen, populieren en vaste planten ingeplant om de zware metalen te onttrekken uit de bodem. Deze worden omgezet in energie in een vergistingsinstallatie. Het residu wordt afgevoerd als chemisch afval. Het gebied is een test-site voor de universiteit van Gent. Zij doen metingen naar afname van de vervuiling in de bodem om te kijken wat de zuiveringseffecten zijn van welke beplanting. De Ceuvel is dus niet alleen ee­­n landschappelijk en stedenbouwkundig, maar ook een wetenschappelijk experiment.”

In hoeverre wordt de grond nou echt gezuiverd? En hoe kan dit project dienen als case study of aanjager van vervolgprojecten? “Sommige mensen verwachten bij het horen van ‘zuiverende beplanting’ dat de grond helemaal schoon wordt. Het kan echter langer gaan duren dan de 10 jaar die we het terrein ter beschikking hebben. Dit project is een manier om te laten zien dat er prima leven kan plaatsvinden op vervuilde grond. Daarnaast willen we laten zien dat zelfs de zwaarst vervuilde grond gebruikt kan worden om ruimtelijke elementen te vormen, zoals de betonnen sculptuur op de Ceuvel.”

Vervuilde grond wordt ingezet om een ruimtelijke sculptuur te maken met hergebruikt beton. De vervuilde grond wordt vervolgens gezuiverd door de aanplant van bomen. © DELVA Landscape Architects

“Een ander doel van het project is om het vervuilingsprobleem in Amsterdam aan het publiek te laten zien, om het onder de aandacht te brengen. Twee derde van de bodem in het centrum van Amsterdam is vervuild, maar dat zien we niet, omdat er overheen is gebouwd. Wat kun je doen als dit soort grond (tijdelijk) bloot komt te liggen? Wij geven een van de antwoorden op die vraag. Er zijn gebieden in Amsterdam die aangewezen zijn als groengebieden, maar die nog niet ontwikkeld zijn. Meestal zijn die gebieden tussenruimten, stukken tussen snelwegen en spoorwegen of stukjes restgroen. Wij geven een oplossing voor wat je met dit soort, vaak vervuilde, stukken grond zou kunnen doen.We hopen ook dat het andere ontwerpers, kunstenaars en wetenschappers inspireert om met dit onderwerp aan de slag te gaan. Er gebeurt veel op het gebied van fytoremediatie en de techniek staat nog in de kinderschoenen. In Amerika is men al bezig met phytomining, waarbij de metalen die uit grond wordt gehaald door beplanting weer uit het plantenmateriaal wordt gehaald om er metaal van te maken. We krijgen geïnteresseerden uit allerlei landen die komen kijken en van ons willen leren. Het is een project dat aanslaat.”

AV: Het onderwerp leeft dus in de wereld van de wetenschap en de landschapsarchitectuur. Maar hoe wordt er ook voor gezorgd dat behalve voor de betrokkenen zelf, ook het publiek en de bewoners in de wijk wat aan het plan hebben? PT: “Sowieso is De Ceuvel toegankelijk als openbare plek. Het ligt in een buurt in Amsterdam-Noord met veel onrust en criminaliteit. Door meer en andere mensen naar het gebied te trekken wordt het veiligheidsgevoel een stuk beter. Lokale bewoners zijn enthousiast en werken mee aan het project. De mensen waar we mee samenwerken hebben weer zo hun connecties, waardoor het nieuws over dit project als een lopend vuurtje is verspreid. Mede door projecten als de Ceuvel worden we als bureau ook gevraagd voor andere projecten in Amsterdam-Noord. Zo werken we bijvoorbeeld aan het project Cityplot Buiksloterham, een dynamisch masterplan waarin niet alles vastligt, maar dat eerder het duurzame groeiproces van een gebied voorstelt.”

AV: Over die langere termijnplanning: wat gaat er met de Ceuvel gebeuren als de 10 jaar over zijn en de ontwikkelaar om de hoek komt kijken? Ben je niet bang dat het zo’n succesvolle plek blijkt te zijn dat de betrokkenen niet meer weg willen en verdere ontwikkeling tegengaan? PT: “In principe is het gebied voor 10 jaar ter beschikking gesteld. Het is echter nog niet te zeggen hoe het over 10 jaar is. De omstandigheden kunnen snel veranderden. Het zou een logische stap zijn in de ontwikkeling van Buiksloterham, wanneer het gebied na 10 jaar opnieuw ontwikkeld wordt.”

AV: Tot slot: heb je nog een advies voor de toekomstige en huidige afstudeerders? Wat kunnen zij doen om hun afstudeerproject aan de man te brengen? PT: “Ik denk dat als je een goed afstudeerplan hebt, je ook naar de tendensen hebt gekeken. Wij (Pieter en Mark Wilschut) hebben dat gedaan, en tegelijkertijd een beetje geluk gehad met waar het terecht is gekomen. We zijn er ook na onze studie mee doorgegaan en hebben samen met Ingrid Duchart een wetenschappelijk artikel gepubliceerd. Als je enthousiast genoeg bent, kan je je afstudeerproject ver brengen. Het hoeft niet eens zozeer gerealiseerd te worden, het kan ook mensen inspireren om ermee aan de slag te gaan.”

De Ceuvel werd op zaterdag 21 juni geopend. TOPOS-redacteuren Abel Coenen en Arjen Venema waren erbij. Hieronder een aantal foto’s van de opening. Zie voor meer informatie de website van De Ceuvel.

Het park werd feestelijk geopend met een aantal speeches en een hele hoop bedankjes aan alle mensen die hebben meegewerkt. Foto: Arjen Venema

Een omgebouwde woonboot is nu het paviljoen van space&matter. Door het hele terrein staan woonboten die een metamorfose hebben ondergaan. Foto: Arjen Venema

Tussen de woonboten: op sommige plekken groeit de zuiverende vegetatie al redelijk goed. Foto: Arjen Venema

Tussen de woonboten: het dek dat door het terrein slingert. Foto: Arjen Venema

Een van de gerenoveerde woonboten, met links het dek waar bekabeling en pijpleidingen onderdoor lopen. Foto: Arjen Venema

juli 3, 2014