Hoe Koningsdag ons thuisgevoel versterkt

Column door Jol Abels

Op Koningsdag nemen Nederlanders massaal de openbare ruimte over. Wat begon als een vorstelijke traditie groeide uit tot een volksfeest dat onze straten oranje kleurt met vrijmarkten, muziek en ontmoeting. Maar hoe draagt dit feest bij aan ons thuisgevoel?

Geen andere dagen zorgen voor een fundamenteel ander gebruik van onze openbare ruimte dan nationale feestdagen. Tijdens oud en nieuw is de straat de hele nacht druk bezocht om vuurwerk te bekijken, met carnaval ben je de uitzondering als je in het Zuiden onverkleed de deur uit gaat, en tijdens bevrijdingsdag wordt openbaar dronkenschap eerder omarmd dan bestraft. Deze omwenteling van gebruik van de openbare ruimte wordt veroorzaakt door het massaal dogen of faciliteren van alternatieve wetgeving over ons ruimtegebruik.

Ook tijdens Koningsdag is een alternatieve invulling van de openbare ruimte mogelijk door het veranderen van een anders sterk onderstreepte wet: het openbaar verkopen van eigendommen zonder vergunning. Op 27 april (dit jaar 26 april) worden straten, parken en pleinen door het hele land bezaaid met kleurrijke kleedjes en kraampjes. Omringd door oranje worden gehele zolders uitgestald om verkocht te worden, zelfgebakken tompouces aangeboden, en om elke tweede hoek staat er een jonge straatmuzikant diens kunsten te vertonen. Kortom: in het hele land wordt de openbare ruimte in steden en dorpen toegeëigend door haar bewoners.

Dit was niet altijd het geval: een viering ter ere van de zittende macht ontstond allereerst in 1883, in de naam van koning Willem III. Met Juliana als koningin aan de macht, wordt de viering een verjaardagsfeest, en verandert de datum naar 30 april. De dag bestaat in het gehele land dan uit bescheiden volksspelen, muziek, en er is een defilé op Soestdijk waarbij bloemen voor de jarige koningin neergelegd kunnen worden.

Pas in 1971, onder het gezag van koningin Beatrix, wordt de vrijmarkt een belangrijk onderdeel van de jaarlijkse viering en groeit het feest uit tot hoe we het nu kennen. De vrijmarkt wordt ingezet om de jaarlijkse rellen die Amsterdam kent ten gevolge van de controversiële bruiloft tussen Beatrix en haar Duitse man Claus te verlichten. Al eerder werden vrijmarkten aan de rand van de stad gedoogd, maar deze keer wordt het op de Dam in Amsterdam georganiseerd, met als doel om de openbare ruimte over te nemen met feestelijkheden, en hierdoor de rellen geen ruimte te geven. En met succes: Grote getallen komen op de markt en de rellen die voorheen voorkwamen tijdens Koninginnedag staken. 

Afbeelding 1: Koningsdag in Amsterdam. Bron: Pixabay (2021)

De komst van de vrijmarkt op de Dam zorgt ook voor een ander fenomeen: Koninginnenacht. Om de beste plekken voor de verkoop te verkrijgen, komen er de avond van tevoren al mensen op het plein staan, waardoor er een feestelijke stemming ontstaat. Al snel kopiëren ook andere steden een vrijmarkt en de bijbehorende koninginnenacht, en wordt het een nationale traditie. Tegenwoordig wijzen Nederlandse steden, parken en straten in de stad aan waar vrijmarkten gehouden mogen worden. De openbare ruimtes worden op allerlei manieren toegeëigend door zowel jonge als oude bewoners van de stad. Toe-eigening gaat over hoe bewoners een ruimte ervaren. Binnen toe-eigening kan er een onderscheid gemaakt worden tussen toe-eigening door middel van objecten en toe-eigening door middel van gedrag (van Eijk, 2015). Tijdens een Koningsdagviering wordt toe-eigening door middel van objecten behaald: door het versieren van de straten, het dragen van oranje kleding, en het blootleggen van eigen spullen in het openbaar. Hierdoor wordt een emotionele behoefte vervuld die kan bijdragen aan je ergens thuisvoelen. Maar de toe-eigening uit zich ook in gedrag: door de interactie met buurt- of stadsbewoners, en het delen van een ervaring. De sociale interacties dragen bij aan een gevoel van veiligheid en zijn essentieel om je ergens thuis te kunnen voelen (Slegers, 2022). Bovendien draagt het nationale karakter van het feest bij aan de Nederlandse identiteitsvorming. En, als mensen het gevoel hebben dat ze ergens thuishoren, is het ook makkelijker beroep op ze te doen: er zullen sneller evenementen van de grond kunnen komen, en er wordt meer zorg gedragen voor de omgeving.

Door de toenemende commercialisering en toerisme van de feestdag kunnen de positieve effecten van Koningsdag op de openbare ruimte bedreigd worden. De kleinschaligheid dient dus beschermd te worden, zodat de openbare ruimte toegeëigend kan worden. Dan dient het feest zich het best tot lokale gemeenschapsvorming en ontmoetingen, en kan iedereen zich thuis voelen in de openbare ruimte, die voor die ene dag van het jaar dan echt ‘van ons’ is. 

Referenties

De Jager, J. (n.d.). Koningsdag: rituelen en tradities. https://www.jefdejager.nl/koning.php

Slegers, A. (2022). Toe-eigening in de overgangszone: een kwalitatieve case study naar de bijdrage aan het thuisgevoel van bewoners in de wijk Bospolder-Tussendijken te Rotterdam. https://www.veldacademie.nl/projecten/toe-eigening-in-de-overgangszone

Koppikar, S. (2024). How festival celebrations define, and redefine, public spaces. https://questionofcities.org/how-festival-celebrations-define-and-redefine-public-spaces/