27 feb.

Onzichtbare steden

Boekrecensie door Zwaan Hoeksma

"Onzichtbare Steden" van Italo Calvino is een must-read voor elke ruimtelijk ontwerper. Het is een dun boek met een heldere structuur en beknopte hoofdstukken, en daarbij leest makkelijk weg. Het verhaal is verdeeld in secties, die elk beginnen en eindigen met een dialoog tussen Marco Polo en Kublai Khan. Deze dialogen vormen de ruggengraat van het verhaal, terwijl het middendeel van elk onderdeel bestaat uit verschillende korte verhalen, elk met de beschrijving van een denkbeeldige stad. De steden zijn concepten, met elk een eigen naam en unieke vorm. Ik heb geprobeerd om enkele van de meest opvallende onmogelijke steden te illustreren.

Je kunt dit boek altijd openslaan voor een nieuw inzicht, een komische anekdote, of een reis naar een niet-bestaande plek. Hoewel het boek al een halve eeuw geleden is geschreven, is de boodschap tijdloos.

De historische achtergrond

Het verhaal speelt zich af in de dertiende eeuw en is deels gebaseerd op de werkelijkheid. Het gaat over keizer Kublai Khan, die heerste over het Mongoolse Rijk, een deel van de Yuan-dynastie, dat tegenwoordig grotendeels bestaat uit China. Marco Polo was een diplomaat voor Kublai Khan en reisde destijds over de Zijderoute. Polo was een Italiaanse reiziger die in de dertiende eeuw verslag deed van zijn reizen in een verzameling van reisverhalen daterend uit de dertiende eeuw.

Polo was gefascineerd door de paradijstuinen van Khan. Het Chinese woord voor landschap is samengesteld uit de termen 'berg' en 'water'. Deze elementen werden in deze historische tuinen gebruikt, resulterend in indrukwekkende cultuurlandschappen. Zo beschreef Marco in een van zijn dagboeken dat de bomen op de rotsen in de tuin van Khan zo groot waren, dat alleen olifanten ze hadden kunnen tillen. Deze zogenaamde paradijstuinen met fruitbomen en stromend water waren ontworpen om de bezoeker te verleiden tot contemplatie en meditatie.

Het fictieve verhaal

In dit fictieve verhaal heeft Khan de missie om de perfecte stad te creëren. Om meer informatie te verzamelen, draagt hij Polo op om de bestaande steden in zijn rijk te onderzoeken. De zoektocht naar de "ideale stad" is een populair thema geweest in verschillende culturen door de geschiedenis heen. Wat dit boek zo plezierig maakt, is het idee dat de ideale stad beschreven kan worden door middel van fantasierijke verhalen.

De taalbarrière tussen de Oosterse keizer en de Italiaanse reiziger speelt een belangrijke rol in hun communicatie. Polo is gedwongen om beelden te gebruiken omdat Khan hem vaak gewoonweg niet begrijpt. De surrealistische stijl van verhalen vertellen nodigt de lezer uit om zijn verbeelding te gebruiken en te ontdekken hoe bizar de verhalen zijn. Maar niet alleen bizar, want de kern van elk concept is herkenbaar en universeel.

Conclusie

Een passage uit het boek vat voor mij de essentie samen. Op een gegeven moment zegt Khan zoiets als: ‘...maar wat u mij vertelt is onzin. Ik weet dat mijn rijk van binnenuit aan het rotten is. Dat ik te veel op uitbreiding heb gefocust en dat mijn rijk ondertussen kraakt en piept. Bovendien kunnen de steden die u beschrijft onmogelijk bestaan.’ Waarop Polo zegt: ‘Het maakt niet uit hoeveel van wat ik u vertel werkelijkheid is.’

Ik denk dat Calvino de waarde van de Genius Loci, ofwel de geest van de plek, onderschrijft. Dat Polo's beschrijvingen dieper gaan dan de huid van de ruimtelijke omgeving. Dieper dan de fysische wetten van ruimte en tijd. De schrijver gebruikt suggestieve concepten om tot de kern van zijn analyse over emotie, sentiment en ervaring te komen.

Tegen het einde van het verhaal beschuldigt Khan Polo er opnieuw van dat de reiziger waarschijnlijk nooit zijn tuin heeft verlaten. Iets wat Polo niet ontkent. Uiteindelijk wordt duidelijk dat al deze beschreven plaatsen over één en dezelfde stad gaan: Venetië. Hoe verder Polo reist, of beter gezegd, hoe langer Polo contempleert, hoe beter hij zijn thuis kan plaatsen.

Wij, ontwerpers en bedenkers van de openbare ruimte, kunnen deze buiten de lijntjes kleurende benadering goed gebruiken. Zo kunnen wij leren dat belevingswaarde zich ontwikkeld buiten de kaders van fysieke realiteit; wij vrij zijn te creëren met gevoel; ons gevoel de geest van de plek omvat.