Voormalig munitiefabriek HEMbrug in Zaandam als creatieve hotspot

Article by Rosanne Schrijver.

Het is een regenachtige maandagmorgen wanneer ik in Zaandam op het HEMbrugterrein word rondgeleid door Annemarieke Loth. Dit verbaast haar niets, want gekscherend stelt ze: ‘ik sta erom bekend dat het regent als ik mensen rondleid op het terrein.’ Toch versterkt de regen de mysterieuze, bijna lugubere sfeer die op het voormalig defensie terrein HEMbrug heerst. Ik ken Annemarieke van een lezing over ‘het HEMbrugterrein als geheime tuin’ dat zij in juni gaf tijdens het Symposium Secret Garden; georganiseerd door de studievereniging Genius Loci van Wageningen UR. Als procesmanager bij het Rijksvastgoedbedrijf werkte zij mee aan de herontwikkeling van het HEMbrug-terrein. Gepassioneerd en enthousiast deelde zij hier met ons de plannen voor het terrein dat recent nog als laatste munitiefabriek van Eurometaal fungeerde. Centraal tijdens haar presentatie stond de vraag: wat te doen met deze bijzondere, unieke locatie in Nederland met verwaarloosd industrieel erfgoed en een bos? Nu wil ik dit unieke, bijzondere en specifieke terrein met eigen ogen zien!

De slogan ‘Jouw podium in een unieke omgeving – bedrijfsruimten om te groeien’ mag gehoord worden, want de omgeving is zeker uniek. De plek is niet lastig te vinden als je weet dat achter het bos een heel bedrijventerrein schuilgaat op maar acht minuutjes fietsen vanaf station Zaandam of 17 minuten met de auto vanaf Amsterdam CS. HEMbrug ligt waar de Zaan, het IJ en het Noordzeekanaal elkaar kruisen. Het 45 hectare grote terrein dat voor een derde uit monumentale gebouwen en voor de rest uit bos bestaat wordt de komende 10 tot 20 jaar op een organische en flexibele manier getransformeerd tot een multifunctioneel werk- en leefgebied voor kleinschalige creatieve en innovatieve bedrijven. Zodoende ontstaat hier een creatieve kiemtuin en hotspot.

Tijdens de rondleiding die ik van Annemarieke krijg kom ik er achter dat, ondanks het verzorgde en georganiseerde voorkomen van het terrein, niet alles op rolletjes liep tijdens de herstelwerkzaamheden. Er was een hardnekkig gerucht over de aanwezigheid van ampullen mosterdgas in de bodem, die in de Tweede Wereldoorlog in opdracht van de hoofdlaborant begraven zouden zijn. Na afgravingen van verdachte plekken kon dit gerucht gelukkig worden ontkracht. Een ander punt van aandacht is de aanwezigheid van asbest in de (monumentale) gebouwen en leidingstelsel. Dikwijls gooit de ontdekking van asbest roet in het eten als er tijdens herstelwerkzaamheden in de vloeren of daken asbest wordt ontdekt.

Elk gebouw wordt wind- en waterdicht opgeleverd, waarna ondernemers er zelf hun eigen werkplek in kunnen creëren. Op mijn ontdekkingstocht over het terrein vallen mij de krachtige, typische en bijzondere namen voor de gebouwen op. Zij vertellen de geschiedenis van een gebouw zoals het Schaftlokaal of het Carbidgebouw terwijl een andere keer uitgeweid wordt over de architectuur van het pand zoals de Kathedraal of de Grote Boerderij. Nu al zijn diverse gebouwen verhuurd aan ondernemers; zo zit Flinders in de Affuitenhal, TAETS in het Bureelgebouw en de evenementenhal en Studio Molen in de Hulzen- en Kogelfabriek. ‘Het Waslokaal is erg favoriet voor het opnemen van videoclips en films’, vertelt Annemarieke. Onlangs is de film Rokjesdag, die in het voorjaar van 2016 uitkomt, op deze locatie opgenomen. De overblijfselen van het decor zijn tijdens de rondleiding nog op het terrein terug te vinden.

Tijdens de rondleiding is het decor dat gebruikt wordt voor de film Rokjesdag nog bij het Waslokaal aanwezig

Het terrein herbergt daarnaast diverse evenementen. Er is afgelopen zomer met een buitenbioscoop geëxperimenteerd, die voor herhaling vatbaar bleek te zijn. Ook zijn er jaarlijks terugkerende evenementen, zoals ZaanArt, het Militaire Weekend en Chateau dansfestival. De gebruikers van het terrein publiceren op www.ophethembrug.nl over de vele activiteiten die er ondernomen worden.

Toch mag niet zomaar alles gebeuren op het terrein. Veel panden zijn aangewezen als monumentaal en ook de bovengrondse leidingen zijn als monumenten opgenomen. Dit heeft er onder andere toe geleid dat het gebied is opgedeeld in deelgebieden. Gebied 1 is klaar en aan gebied 2 wordt hard gewerkt. Opvallend is het gebruik van stelconplaten in combinatie met gebakken klinkers over het gehele terrein. Deze zijn gebiedseigen en worden hergebruikt. ‘Zodoende behoudt het terrein haar industriële karakter en kan er kostenbesparend aan de buitenruimte gewerkt worden’, verteld Annemarieke. Tijdens de rondleiding wijst ze me op details als verbod-borden, overalls die nog in gebouwen hangen en houten geraamtes van de fabriekshallen. Ik merk dat zij, net als ik, gefascineerd is door de overblijfselen uit de tijd dat het terrein nog door Defensie gebruikt werd. Vooral de transformatorhuisjes hebben een speciaal plekje ingenomen in het hart van Annemarieke, deze heeft zij allemaal geïnventariseerd en van een concept voor herbestemming voorzien.

Na de oplevering van gebied 2 staat er een grote vraag open: wat zal er dan aangepakt worden? Naar aanleiding van de discussie die tijdens het Symposium Secret Garden op gang werd gebracht, is Annemarieke ervan overtuigd dat het tijd wordt te investeren in het bos. Samen met haar mag ik mee om het laatste, missende puzzelstukje op haar ontdekkingstocht over het terrein in te vullen; namelijk de opslagplaats voor munitie in het bos. Hekken omringen dit tot nog toe onbegaanbare gebied, echter na een aantal pogingen vinden we een hek waar onze sleutel in past. Via het dichte bos passeren we postvakjes van de voormalige werknemers en steken we de gracht over naar het eiland dat omringd door (nu monumentale) grondwallen waar de munitie in bunkers opgeslagen werd. ‘Het is net alsof je in een game rondloopt!’ stelt Annemarieke treffend. Voorzichtig trekken we wat deuren open, maar echt naar binnen gaan in één van de donkere bunkers durven we niet. Overal zijn donkere hoekjes, kamers en ruimtes die door de loop van de tijd vervallen zijn geraakt en overgenomen zijn door de natuur. Momenteel wordt het groen deels onderhouden door jongeren die worden geholpen voor een nieuwe kans in de maatschappij. ‘Er ligt hier zoveel potentie, maar welke kant moeten we op?’ Er wordt onderzocht of de vaarverbinding, die tot voor kort een rechtstreekse aansluiting met Amsterdam had, weer nieuw leven ingeblazen kan worden. Hierin moet geïnvesteerd worden en of dit rendabel is dat wordt nu uitgezocht.

Als het aan Annemarieke ligt borrelt het van de nieuwe, creatieve ideeën op het HEMbrug-terrein om dit als creatieve HUB op de kaart te zetten. Er is een idee voor een binnenhaventje met stadsstrand bij het puntje van het kruispunt van de waterwegen. De eerste schetsen voor een landmark op de hoek van het terrein bij de provinciale weg liggen er al en tijdens SAIL Amsterdam heeft de Hulzen- en Kogelfabriek als ondergrond voor een kunstwerk gediend. Als extra publiekstrekker heeft er tijdelijk zelfs een reuzenrad aan het Noordzeekanaal gestaan. Zo ontwikkelt het HEMbrug-terrein in Zaandam zich tot Secret Garden voor Nederland.

november 2, 2015